του Αυγουστίνου Ζενάκου
Με αφορμή την έκθεση του στην Ελληνοαμερικανική Ένωση ο διακεκριμένος καλλιτέχνης μιλάει για τις ανησυχίες του, τις ελπίδες του και την πανουργία τns ανθρώπινης σκέψης.
Το εργαστήριο του Γιώργου Ξένου είναι γεμάτο νύξεις για την πολυσυλλεκτική φύση του καλλιτέχνη. Είναι κάθε άλλο παρά τακτικό, εν τούτοις διαθέτει μια ιδιότυπη τάξη: βιβλία, χαρτιά, σκίτσα και σημειώσεις, ένας τοίχος γεμάτος μικρά εργάκια (ανάμεσα τους το πρώτο του «βουνό») και στο βάθος τα σχέδια με σινική μελάνη που τον απασχολούν ετούτον τον καιρό.
Ο φωτογράφος Γιάννης Βασταρδής είχε στήσει τα φλας του και εγώ παρακολουθούσα, ώσπου σε μια στιγμή πρότεινα στον ζωγράφο να βάλουμε ένα σχέδιο στο πάτωμα και αυτός να σκύψει επάνω του και να το περιεργαστεί, ώστε να τραβήξουμε μια «ζωντανή» φωτογραφία.
Η ιδέα μου δεν άρεσε στον Γιώργο Ξένο. Της αφιέρωσε όμως λίγη σκέψη και τον είδα να σμίγει τα φρύδια του καθώς συλλογιζόταν ότι δεν ήταν δυνατόν να προσποιηθεί ότι ζωγραφίζει. Και καθώς σκεφτόταν, τον είδα να ανακατεύει τη σινική μελάνη με το πινέλο, και ύστερα σήκωσε λίγο τα μάπα και μου είπε: «Ας το κάνουμε, λοιπόν, αληθινό…». Όταν αργότερα, αφού ο φωτογράφος είχε φύγει, καθίσαμε να κουβεντιάσουμε, είπα στον Γιώργο Ξένο αυτό που μου είχε κάνει εντύπωση.
Όταν στεκόταν πάνω από το χαρτί με το πινέλο στο χέρι, έδειχνε σίγουρος. Έβλεπα άτι ο άνθρωπος αυτός είχε κάνει την ίδια κίνηση αναρίθμητες φορές, ήξερε πού θα πέσει το πινέλο, από πού θα «μπει» στο χαρτί. Και ξαφνικά, ελάχιστο χρόνο αργότερα, μόλις η μελάνη είχε αγγίξει τη λευκή επιφάνεια, η σιγουριά εξανεμίστηκε. Σαν να μην κυριαρχούσε πια η πρόθεση αλλά ο ζωγράφος ψαχουλευτά να έβρισκε τον δρόμο του, όπως ένας τυφλός σε πολυσύχναστη λεωφόρο. (Η σκηνή εικονίζεται στο εξώφυλλο του «Άλλου Βήματος».)
Μεταφυσική υπόθεση
«Έτσι γίνεται πάντα» μου είπε ο ζωγράφος. «Υπάρχει αυτό το συναίσθημα: τώρα πού πάω; Αυτό εννοώ όταν λέω ότι η ζωγραφική είναι μεταφυσική υπόθεση. Πρόκειται για κάτι άγνωστο. Ανήκει σε άλλη κλίμακα πραγμάτων. Υπάρχουν ορισμένοι συνδυασμοί γραμμών που διαθέτουν τεράστια ευφυΐα.
Μπορεί να είναι το χαμόγελο της Τζιοκόντα ή ένα στάξιμο του Τζάκσον Πόλοκ. Τα πάντα εξαρτώνται από την ενορχήστρωση, πώς θα οργανώσει κανείς πέντε γραμμές. Η ζωγραφική είναι μια υπερβατική γεωμετρία . Δεν θέλω να το δραματοποιήσω αλλά δυστυχώς αυτό έχω διαπιστώσει. Το έργο είναι πέρα από τα φυσικά φαινόμενα».
Αυτό που ο Γιώργος Ξένος ονομάζει «μεταφυσική υπόθεση» είναι άραγε ο λόγος για τον οποίο η ζωγραφική μάς γοητεύει επί τόσες χιλιάδες χρόνια, αυτή καθαυτή δηλαδή η απεικόνιση στις δύο διαστάσεις; «Έτσι ακριβώς» είπε. «Πρόκειται για τη σκευωρία της ανθρώπινης σκέψης.
Όταν ο άνθρωπος αρχίζει να γίνεται άνθρωπος συνειδητοποιεί μια φιγούρα σε έναν τοίχο είναι αιώνια. Νικάει τον θάνατο. Δες τώρα τι πανουργία βρήκε ο άνθρωπος για να ξεπεράσει τη ζωή του. Αφήνει το ίχνος του. Αυτή την κληρονομιά τη σέβομαι, δεν μπορείς να φανταστείς πόσο. Είναι σαν ένα σεντούκι που “βρίσκεις σε μια παραλία, το ανοίγεις και βρίσκεις έναν τεράστιο θησαυρό. Δεν μπορείς να αρχίσεις να γεμίζεις τις τσέπες σου με φλουριά. Παίρνεις ίσα ίσα ένα σμαραγδάκι, το φυλάς και το κοιτάζεις πότε πότε ευλαβικά. Χρειάζεται σεβασμός».
Σεβασμός και ανησυχία
Πιστεύει ο Γιώργος Ξένος ότι υπάρχει έλλειψη σεβασμού; «Εγώ αντιλαμβάνομαι έναν βανδαλισμό” απάντησε. «Έναν βανδαλισμό του σεντουκιού με τον θησαυρό.
Έχει ξεπεράσει πλέον το όριο της σπατάλης. Από τη μία υπάρχει φανατισμός και από την άλλη αλαζονεία φοβερή. Βέβαια, όταν τσακώνονται αυτά τα δύο, μπορεί να δημιουργηθεί κάτι καλό, διότι η υπόθεση είναι χαοτική. Θεωρώ ότι η εποχή μας είναι από τις πιο σημαντικές για τον άνθρωπο».
Η πιθανότητα «να δημιουργηθεί κάτι καλό» όμως δεν υποδεικνύει μια αισιοδοξία; Γιατί, ρώτησα τον καλλιτέχνη, νιώθει ανησυχία; «Ανησυχώ» μου είπε «όχι γιατί πιστεύω ότι θα τελειώσει άσχημα αυτή η κατάσταση, ποτέ δεν έχει τελειώσει άσχημα. Ο άνθρωπος περνάει τόσα, πολέμους, σφαγές… Θέλω όμως να είναι λιγότερο, όχι περισσότερο βασανιστικά από ό,τι στο παρελθόν. Ελπίζω ότι αυτό είναι το πλεονέκτημα του σύγχρονου πολιτισμού. Ελπίζω να έχουμε κατακτήσει μια σοφία τουλάχιστον…».
Η ζωγραφική, ρώτησα, είναι μια προσπάθεια να ταξινομήσει κανείς τα ερεθίσματα που δέχεται; «Α, βέβαια» μου απάντησε ο Ξένος. «Αυτό είναι η τέχνη, αυτό είναι ο πολιτισμός. Αυτή η διευθέτηση.
Η προσπάθεια να πεις ότι αυτό δεν είναι το ίδιο με εκείνο, είναι κάτι άλλο».
Γνώση και υπέρβαση
Ίσως αρκετοί να δυσκολευτούν να συνταιριάξουν τον τρόπο με τον οποίο μιλάει ο Γιώργος Ξένος με τον τρόπο που ζωγραφίζει εδώ και πολλά χρόνια. Και αυτό γιατί στον τρόπο που μιλάει διακρίνεται ο αντίλαλος της «παλαιάς» ιστορίας της τέχνης, της «ιστορίας της απεικόνισης», θα έλεγε κανείς.
«Μα, αν δεν τα γνωρίζεις αυτά, πώς θα προχωρήσεις;» μου αντιγύρισε. «Αν δεν έχεις πληροφορία για τον πολιτισμό σου, τότε πώς ανακατεύεσαι με όλα αυτά;». Από την άλλη, όμως, διαβάζουμε τόσα πράγματα για τον Ξένο, τόσους όρους σαφείς και απόλυτους… «Μέσα είναι και αυτοί» είπε ο καλλιτέχνης. «Όταν έχεις παρατηρήσει τόσα, δεν θα είσαι και μέσα στους όρους; Δεν θα είσαι μέσα στους όρους της «δυτικής υπόθεσης»; Πώς γίνεται να μη σε έχει ακουμπήσει όλο αυτό;».
Αυτό όμως, είπα, δεν είναι σαν να λέμε ότι η ζωγραφική είναι βασικά το ίδιο πράγμα που ήταν πάντα; «Ναι» απάντησε. «Από τη μία αυτό είναι σωστό. Με το ίδιο πράγμα παλεύουμε. Από την άλλη όμως υπάρχει η υπέρβαση, η δυνατότητα να πάρεις το δεδομένο και να το πας κάπου αλλού.
Το περιστατικό, ας πούμε, που συνέβη κάτω, στο εργαστήριο μου, με τη φωτογράφιση, είναι χαρακτηριστικό. Κάποια στιγμή τελειώνει το ’’ξέρω’’. Φυσικά, μπορείς να χαράξεις έναν δρόμο φιλόδοξο, να προσπαθήσεις να φέρεις λίγο τα πράγματα στο σημείο που θέλεις.
Έχεις αυτό το δικαίωμα. Για την ακρίβεια, ως ζωγράφος έχεις πολλά δικαιώματα, μπορείς να κάνεις ό,τι θέλεις. Γι’ αυτό δεν έγινα ηθοποιός…».
Δεν αισθάνεται όμως ο Γιώργος Ξένος ότι ως καλλιτέχνης γενικώς θα είχε ακόμη πιο πολλά δικαιώματα από ό,τι ως ζωγράφος; Κάποιος σαν τον Μαρσέλ Ντυσάν, για παράδειγμα, δεν άνοιξε τον δρόμο για όλα τα σύγχρονα «καλλιτεχνικά σχόλια» που βλέπουμε; «Αυτά τα έκανε ο Ντυσάν» μου απάντησε.«Δεν μπορεί να τα κάνει άλλος. Είναι γελοίο. Αυτό είναι κάτι που έγινε. Τελείωσε».
Γιατί όμως, είπα, δεν μπορούμε να πούμε το ίδιο για τη ζωγραφική; Δεν έχουμε τόση ζωγραφική, τόσους αιώνες ζωγραφικής, τόσους ζωγράφους, τόσους πίνακες; «Η ζωγραφική δεν έχει τελειωμό» απάντησε ο Ξένος. «Μια γραμμή διαρκεί για πάντα. Δεν νομίζω ότι όταν ο άνθρωπος άφηνε το ίχνος του στη σπηλιά φανταζόταν πως θα διαρκούσε τόσο. Η ζωγραφική είναι σαν τους πλανήτες πάντα εκεί, αργά, σταθερά, κάνει τη δουλειά της. Η ζωγραφική είναι σαν το Σύμπαν…».
«Φωνασκούντες»
Η σειρά έργων που παρουσιάζει ο Γιώργος Ξένος στους εκθεσιακούς χώρους της Ελληνοαμερικανικής Ένωσης τιτλοφορείται «Φωνασκούντες». Πρόκειται για έργα που έχουν απασχολήσει τον καλλιτέχνη την τελευταία δεκαετία, τα περισσότερα όμως δίχως να έχουν εκτεθεί ως τώρα. Παράλληλα, εκτίθεται και το τρίπτυχο «Χωρίς τίτλο» του 1988, το οποίο ανήκει στο Μουσείο Pergamon του Βερολίνου. Γεννημένος το 1953 στην Αθήνα, ο Γιώργος Ξένος σπούδασε στη Σχολή Καλών Τεχνών του Παρισιού και έζησε και εργάστηκε επί σειρά ετών στο Βερολίνο. Έχει εκθέσει στη Γερμανία, στη Γαλλία, στη Σουηδία, στο Λουξεμβούργο και στην Αθήνα, ενώ έργα του βρίσκονται σε μουσεία και ιδιωτικές συλλογές.
Στο πλαίσιο της έκθεσης θα παρουσιαστεί και το βιβλίο του Γιώργου Ξένου, με τίτλο «Τοπία 1990-2000». Στην εκδήλωση που θα πραγματοποιηθεί τη Δευτέρα 14 Απριλίου θα μιλήσουν ο καλλιτέχνης Βλάσης Κανιάρης, οι ιστορικοί της τέχνης Εμμανουήλ Μαυρομμάτης και Μάνος Στεφανίδης και ο εκδότης Μιχάλης Παπαρούνης.
Ο επιμελητής της έκθεσης Μάνος Στεφανίδης θα ξεναγήσει το κοινό το Σάββατο 5 και το Σάββατο 12 Απριλίου, στις 13.00.